Warto więc określić, czym w ogóle zgodnie z przepisami jest obiekt hydrotechniczny, a potem zapora wodna i tama. Podstawowy akt prawny to zapisy rozporządzenia ws. warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie, zawarte w ustawie Prawo budowlane.

Co to jest budowla hydrotechniczna?

Zgodnie z tą definicją, budowla hydrotechniczna to obiekt z urządzeniami oraz instalacjami technicznymi, który służy gospodarce wodnej, kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich. Do obiektów hydrotechnicznych należą m.in.: zapory ziemne oraz betonowe, jazy, budowle upustowe z przelewami i spustami, przepusty wałowe oraz mnichy, wały przeciwpowodziowe, czasze zbiorników wodnych wraz ze zboczami i skarpami, pompownie, kanały, budowle regulacyjne na rzekach i potokach, progi czy grodze.

Obiekty hydrotechniczne powinny być usytuowane i projektowane tak, by m.in. w wypadku ewentualnej awarii lub katastrofy budowlanej skutki tych zdarzeń były ograniczone. W trakcie ich projektowania i budowy powinno się uwzględniać warunki zawarte w pozwoleniu wodnoprawnym oraz wyniki badań geologiczno-inżynierskich i geotechnicznych. W zależności od specyfiki danej inwestycji, budowle hydrotechniczne można posadowić na podłożu naturalnym lub wzmocnionym.

Co to jest zapora wodna?

Zapora to budowla przegradzająca dolinę rzeki i spiętrzająca wodę, z której tworzy się zbiornik. Zapory wyznaczane są zwykle tam, gdzie doliny rzek tworzą tzw. gardło. Ich wysokość i długość zależy m.in. od planowanej pojemności zbiornika, szerokości doliny oraz głębokości rzeki. Głównym elementem zapory jest korpus, a najwyższym – korona.

Co to jest tama?

Tama to budowla regulacyjna stosowana w ramach regulacji rzek w celu wytworzenia nowego brzegu oraz jego utrwalenia. Tamy mogą być podłużne (wały równoległe do brzegu w celu odsunięcia nurtu), a także poprzeczne (ostrogi regulacyjne).

W Polsce obiektów hydrotechnicznych, w tym zapór wodnych i tam, nie brakuje. Zobaczcie osiem największych zapór wodnych w Polsce. O kolejności w tym rankingu decyduje wysokość zapory wodnej, chociaż tego typu budowle można klasyfikować także ze względu na długość.

Największe zapory wodne w Polsce - ranking

8. Zapora w Dobczycach – wysokość: 41 m, typ: ziemno-betonowa, rok uruchomienia: 1986, rzeka: Raba

Zapora w Dobczycach. Fot. Marian/Adobe Stock

Zapora znajduje się w Dobczycach, między Górą Jałowcową a Wzgórzem Zamkowym. Stopień czołowy posadowiono na niezwietrzałym podłożu skalnym. Obiekt składa się z: zapory ziemnej, betonowego bloku przelewowo-spustowego oraz niecki wypadowej. Skarpę odpowietrzną zapory o nachyleniu 1:2,25 obsiano trawą, a skarpę odwodną o nachyleniu 1:2,5 uszczelniono ekranem asfaltobetonowym opartym u podnóża na żelbetowej galerii kontrolno-zastrzykowej. W galerię kontrolno-zastrzykową (33 sekcji) wbudowana jest aparatura kontrolno pomiarowa.

Betonowy blok przelewowo-spustowy składa się z siedmiu sekcji. Pierwsze trzy zawierają trzy powierzchniowe przelewy o szerokości 16 m zamykane segmentami oraz cztery otwory upustów dennych o wymiarach w przekroju zamknięć 3,2 x 4,5 m zamykanych zasuwami płaskimi. W czwartej sekcji znajduje się przepławka dla ryb, a trzy pozostałe sekcje, tzw. głuche, zamykają front piętrzenia wody, tworząc połączenie zapory ze stokiem Góry Zamkowej.

Niecka wypadowa o szerokości 80 m i długości 70 m znajduje się poniżej sekcji przelewowo-spustowych. Wbudowane są w nią dwa rzędy szykan, służące do rozproszenia energii wody wypływającej ze zbiornika spustami dennymi lub przelewami.

7. Zapora Lubachów – wysokość: 44 m, typ: kamienna, rok uruchomienia: 1917, rzeka: Bystrzyca     

Zapora Lubachów. Fot. www.tauron-ekoenergia.pl

Zaporę zbudowano z kamienia wydobywanego z okolicznych wyrobisk przed zalaniem doliny. Obiekt posiada 10 stałych otworów przelewowych, cztery upusty ulgi (w środkowej części korpusu) oraz dwa upusty denne.

6. Zapora Leśniańska – wysokość: 45 m, typ: kamienno-betonowa, rok uruchomienia: 1907, rzeka: Kwisa

Zapora Leśna. Fot. www.tauron-ekoenergia.pl

Budowę rozpoczęto w październiku 1901 r. w ramach programu ochrony powodziowej Dolnego Śląska. Bezpośrednią przyczyną budowy zapory była wielka powódź z końca lipca 1897 r. Większość robotników, 450 osób, pochodziła z Austrii i Włoch. Podczas budowy zużyto 32 tony dynamitu, 150 tys. worków cementu, 20 tys. m³ piasku, 2 400 m³ wapna oraz 460 ton stali zbrojeniowej. Warunki pracy nie były bezpieczne, gdyż kilku pracowników straciło życie. Zapora powstała u wylotu wąskiej przełomowej doliny Kwisy powyżej Leśnej na 97 km od ujścia Kwisy do Bobru.

5. Zapora w Rożnowie – wysokość: 49 m, typ: betonowa, rok uruchomienia: 1941, rzeka: Dunajec

Zapora w Rożnowie. Fot. www.tauron-ekoenergia.pl

Na początku 1935 r. ówczesne Ministerstwo Komunikacji budowę zapory powierzyło firmie „Zapory i Roboty Hydrauliczne Towarzystwo Polsko-Francuskie Sp. z o.o.". Na budowę wybrano najwęższe miejsce pogórskiego przełomu Dunajca we wsi Rożnów, między cyplem góry Łazy (323 m n.p.m.), nazywanym również Łaziska, a stromym, zalesionym, wygiętym na kształt podkowy szczytem północnym Ostrej Góry (459 m n.p.m.).

4. Zapora Świnna Poręba – wysokość: 50 m, typ: ziemna, rok uruchomienia: 2017, rzeka: Skawa

Zapora Świnna Poręba. Źródło: You Tube

Co prawda pierwszy projekt zagospodarowania terenu powstał już w latach 50. XX w., ale budowę rozpoczęto w 1986 r. Choć w latach 1988–1992 rozebrano linię kolejową Wadowice–Skawce, która przebiegała na terenach planowanych pod zalanie, to oficjalnie zaporę otwarto dopiero w październiku 2015 r. Co jednak ciekawe, nie oznaczało to wcale, że budowa została zakończono, bo konieczne było m.in. umocnienie osuwisk. Ostatecznie całkowite zakończenie budowy ogłoszono 26 lipca 2017 r.

Rzędna maksymalnego spiętrzenia wynosi 312 m n.p.m., normalnego 309 m, a najniższego 288,5 m. Upuszczanie wód powodziowych odbywa się poprzez sztolnię zrzutową, znajdującą się na prawym brzegu rzeki.

TOP 3 zapory wodne w Polsce:

3. Zapora w Niedzicy – wysokość: 60 m, typ: ziemna, rok uruchomienia: 1997, rzeka: Dunajec     

Zapora w Niedzicy. Fot. Andrey Shevchenko/Adobe Stock

Budowę rozpoczęto w 1975 r., a ukończono 22 lata później. W międzyczasie inwestycja spotykała się z protestami ekologów. Zapora nie tylko chroni przed powodzią miejscowości leżące w dole Dunajca, ale jej budowa pozwoliła także na dostarczenie wody pitnej do pobliskich miejscowości (wcześniej w tym rejonie występowały poważne niedobory wody w czasie suszy). Znajduje się na 173,3 km od ujścia Dunajca, gromadzi wody spływające z obszaru 1287 km².

2. Zapora Pilchowicka – wysokość: 69 m, typ: kamienno-betonowa, rok uruchomienia: 1912, rzeka: Bóbr

Zapora Pilchowicka. Fot. www.tauron-ekoenergia.pl

Druga co do wysokości zapora w Polsce. Jest z kolei na pierwszym miejscu wśród najwyższych w naszym kraju zapór kamiennych oraz łukowych. Powstała z kamieni łączonych z betonem. Co prawda ta technika została już zapomniana, ale na początku XX w. niemal wszystkie zapory budowano właśnie w taki sposób.

Decyzję o budowie podjęto w lipcu 1900 r., a pierwsze prace rozpoczęto w 1902 r. W 1904 r. ruszyło drążenie kanału, który miał odprowadzać wodę z placu budowy. W czerwcu 1908 r. wmurowano kamień węgielny oraz akt erekcyjny zapory. W 1909 r. wezbrane wody podtapiały dół fundamentów i część korpusu zapory. 16 listopada 1912 r. zaporę otworzył cesarz Wilhelma II. Zaporę w Pilchowicach odwzorowano w komputerowej grze Zaginięcie Ethana Cartera.

1. Zapora w Solinie – wysokość: 82 m, typ: betonowa, rok uruchomienia: 1968, rzeka: San - najwyższa zapora wodna

Zapora w Solinie. Fot. kabat/Adobe Stock

Pierwszy projekt zagospodarowania Sanu przez budowę zapory wodnej opracowano w 1921 r., a pierwsze rozpoznanie geologiczno-hydrologiczne przeprowadzono w latach 1936–1937. Budowę rozpoczęto w 1960 r., trwała niemal dziewięć lat, pracowało przy niej ponad 2000 osób. Na potrzeby budowy zużyto 820 tys. m³ betonu, na wyprodukowanie którego potrzebnych było 1,7 mln ton kruszywa, a także 200 tys. ton cementu. Zapora waży około 2 mln ton.

Obiekt jest podzielony na 43 sekcje. Wewnątrz konstrukcji, na czterech poziomach, znajdują się galerie komunikacyjno-kontrolne o łącznej długości 2 km. Nadmiar wody odprowadzany jest przez dwa strome kanały spustowe. Zapora utworzyła jezioro o pojemności 474 mln m³, powierzchni ponad 2100 ha oraz maksymalnej głębokości 60 m. Pozostałości dawnej wsi Solina znajdują się na dnie obecnego zbiornika.

Przeczytaj także. Ukraina: Rosja wysadziła zaporę